Jak stare jest bardko?

[ostatnia aktualizacja 20.11.2019]

Od pewnego czasu robię pokazy tkania krajek na różnych imprezach mniej lub bardziej historycznych. O ile w kwestii tabliczek nie ma – w okresie średniowiecza – większych wątpliwości, o tyle poprawność bardka wywołuje nieco większe kontrowersje.
Pomijam teorie niektórych odtwórców, że Słowianie nosili tylko krajki bardkowe i lniane, a ludzie północy tylko tabliczkowe i wełniane. Wierutna bzdura, przynajmniej w kwestii użytego materiału. O tym kiedy indziej, a póki co wracamy do bardka.

Bardka samodzielne

Najlepiej znane są te współczesne. Robione najczęściej z jednego kawałka drewna, rzadziej w formie ramki uzupełnianej szczebelkami. Nierzadko z pięknie rzeźbionymi zwieńczeniami i malowane. Niekiedy dawane były jako prezent zaręczynowy – stąd wśród zdobień czasem pojawia się imię właścicielki. Pokaźną kolekcję deseczek tkackich można znaleźć na portalu Europeana i DigitaltMuseum. Najstarsze bardko jakie tam znalazłam ma wyrytą datę 1647 i pochodzi ze zbiorów Maihaugen.

Jak pewnie zauważyliście pokaźną część tych kolekcji zajmują kościane bardka ludu Saami

Mamy też kilka deseczek z terenów Polski. Bardzo ciekawa jest historia dwóch z nich, znajdujących się w dawnym United States National Museum. Badający je Otis Tufton Mason* podaje, że przekazane zostały one przez Elisabeth Lemke i Pochodzą z Salltfeld – obecnie Zalewa. Niestety nie podaje on daty ich powstania, ale przypuszczalnie jest to XIX.

Kolejne pochodzą z okolic Szczecina ( fig 8. i 9. z tego artykułu). Również z okolic Szczecina pochodzą bardka wspomniane przez Alicję w jej rozważaniach. Wiem też, że deseczki tkackie były eksponowane w muzeum w Kwidzynie, jednak poza jedną fotografią z wystawy nie mam na ich temat żadnych informacji. Podobnie z bardkami z okolic Koszalina

Powyższe narzędzia zawieszone są luźno na niciach osnowy zaczepionej między jakimś nieruchomym obiektem (klamka, gwóźdź wbity w ścianę, drzewo, noga od stołu…) a prętem zaczepionym wokół pasa (backstrap) lub bezpośrednio do paska. Przesmyk powstaje przez podnoszenie lub opuszczanie bardka.

Tape loom

Nieco innej techniki wymagają istniejące równolegle tape loom, czyli krosna do tasiemek. W nich bardko umieszczone jest na sztywno w drewnianej skrzynce, która również zawierała wałek na który nawinięta była nieutkana osnowa. Cała skrzynka umocowana powinna być do stołu, a przesmyk tkaniny powstaje przez unoszenie lub opuszczanie osnowy trzymanej w lewej ręce. Jak to wygląda w praktyce widać doskonale na tym filmie:

I obrazek z epoki.

Tej samej metody tkackiej wymaga bardko stojące i wersja trzymana między kolanami.

• Obiekt z MFA Boston 1680–1720
• Cogswell’s Grant Essex, Massachusetts  1668-1700

Nieco wcześniejsze potwierdzenia użycia bardka pochodzą z książki  “Il Burato : libro de recami” autorstwa Alessandro Paganini, oryginał pochodzi  1519-1538 . Poniższe ilustracje są z reprintu z 1909 roku.

 Wszystkie te dziwne wynalazki omówię następnym razem. Teraz dochodzimy do najważniejszej kwestii. Co z bardkiem we wcześniejszych epokach?

Bardko w średniowieczu

W dojrzałym średniowieczu było jak najbardziej. Pomimo braku znikomej ilości fizycznych obiektów jest na to kilka dowodów.

Niemal ta sama scena przedstawiona jest w Roman de la Rose. Można by się spierać, czy poza bardkiem są tam jeszcze tabliczki, ale sposób w jaki dama trzyma osnowę sugeruje mi, że artysta nie wiedział do końca co malował.

Dzięki Olof i Halldorowi trafiłam na konkretne artefakty:

• Bardka z Bryggen XII-XIII w. (w tekście jest błąd – datowanie powinno być CE, a nie BCE. Ilustracja najprawdopodobniej pochodzi z TEJ książki)
• Bardko z Gotlandii datowane oględnie na średniowiecze

Ale czy bardko było używane wcześniej? Tak.

Bardka z okresu rzymskiego

To bardko pochodzi z okresu rzymskiego ( zdjęcie oryginału) i nie jest to odosobniony przypadek. Artefakt o podobnych wymiarach znaleziono na Wyspach Brytyjskich.

Nie wydaje mi się możliwe, żeby nagle przestało być używane z końcem starożytności i pojawiło się znikąd w średniowieczu.

Krosna jarzmowe, tkanie na kolanie

Jest jeszcze jedna możliwość – popatrzcie jak powstaje  estońskie kirivöö te pasy ludowe technicznie są niemal identyczne jak pasy Saami,  ale powstają w inny sposób.

A właściwie nie jedna. W podobny sposób tkane były też krajki na Podlasiu. Więcej na ten temat możecie poczytać na stronach projektów Krajka-rekonstrukcje i Ukryte-krajka w domu i muzeum

Może to jest jakiś trop…

Na koniec niewesoła wiadomość dla miłośników inkle loom. Jak zauważyliście nie uwzględniłam go w tym spisie. Powód jest prosty Jest to wynalazek XX-wieczny. Niektórzy powołują się na Szekspira – wielokrotnie w jego pracach pada słowo “inkle” – zapominają jednak, że to słowo oznacza cienką taśmę w ogóle. Inkle loom jest sformułowaniem wtórnym. Jakkolwiek wygodne by to nie było narzędzie (a zapewne jest – nie sprawdzałam) z  rekonstrukcją historyczną nie ma nic wspólnego. Kropka.

—–

Otis Tufton Mason, “A Primitive Frame for Weaving Narrow Fabrics” Government Printing Office, Washington, 1901